PIOTR CZAJKOWSKI (1840–1893) — Polonez z opery „Eugeniusz Oniegin”, op. 24 (1877–78)

Eugeniusz Oniegin Piotra Czajkowskiego — z librettem na podstawie poematu dygresyjnego Aleksandra Puszkina — należy do najpiękniejszych dzieł światowej opery, jest także najbardziej znaną operą w dorobku tego kompozytora. Sentymentalna i naiwna Tatiana zakochuje się w chłodnym, wyrachowanym Onieginie. Ten nie odwzajemnia jednak jej miłości. Kiedy po latach staje się na to gotowy, Tatiana jest już mężatką, która mimo że nadal obdarza go uczuciem, uważa, że wierność jest dla niej ważniejsza niż głos serca. Prezentowany polonez otwiera Akt II opery: w domu rodzinnym Tatiany odbywa się bal, podczas którego Oniegin zaczyna adorować siostrę Tatiany.

PIOTR CZAJKOWSKI (1840–1893) — Urodzony w Wotkińsku kompozytor i dyrygent, zaliczany do klasyków romantyzmu, pierwszy wśród Rosjan, którego kompozycje przekroczyły granice kraju, zdobywając popularność w Europie i USA. Od dzieciństwa wykazuje zainteresowania muzyczne, lekcje gry na fortepianie pobiera jako pięciolatek. Zatrudniona przez rodziców guwernantka uczy go także języków obcych. Rodzice popierają artystyczne skłonności syna, ale jego przyszłość wiążą raczej z zawodem prawnika, uznając że poświęcając życie muzyce, nie będzie mógł zbyt wiele osiągnąć w podzielonej społecznie Rosji. Skończywszy 10 lat, Czajkowski przenosi się do Sankt Petersburga, gdzie uczęszcza do prestiżowej szkoły z internatem. Rozstanie z matką, a następnie jej śmierć, wywołują problemy emocjonalne, które będą powracać przez całe życie kompozytora. Nigdy nie pogodzi się z jej utratą. W stolicy odwiedza często operę oraz improwizuje dla przyjaciół zapamiętane melodie. W wieku 15 lat pobiera lekcje u Rudolpha Kündingera. Jednak zarówno nauczyciel jak i ojciec, który wspiera finansowo jego muzyczną edukację, nie mają przekonania co do sensowności podążania tą drogą — głównie z uwagi na to, że w Imperium Rosyjskim nie istnieje w owym czasie żaden system, który umożliwiałby edukację w zakresie kompozycji. Pierwszym, który docenia talent Czajkowskiego i wpływa na rozwój jego pasji jest włoski nauczyciel śpiewu, Luigi Piccioli. Wkrótce spełniają się marzenia młodego Czajkowskiego, rozpoczyna bowiem studia w nowo otwartym Konserwatorium Petersburskim, studiując m.in. kompozycję i instrumentację u Antona Rubinsteina. W 1865 roku ma miejsce pierwsze wykonanie dzieła Czajkowskiego, dyryguje Johann Strauss II. Studia kończy ze srebrnym medalem, jako pracę dyplomową pisze kantatę opartą na Odzie do radości Schillera. Od brata Antona, Nikołaja Rubinsteina, otrzymuje propozycję pracy dydaktycznej w Konserwatorium Moskiewskim. Przez ponad 10 lat Czajkowski prowadzi tam wykłady z teorii muzyki. Na zlecenie A. Rubinsteina podejmuje pracę nad I Symfonią ‚Zimowe marzenia’, jednak konieczność nanoszenia kolejnych poprawek, których wymaga od niego dawny nauczyciel, doprowadza do załamania nerwowego. Komponuje pierwszą operę — VoyevodaI, która zostaje dobrze przyjęta przez wpływową grupę „Moguchaya kuchka”, tworzoną m.in. przez Mussorgsky’ego i Rimsky’ego-Korsakova, przeciwstawiającą się obcym wpływom w muzyce i postulującą podtrzymywanie stylu narodowego. Członkowie grupy chwalą także kolejne dzieła: uwerturę Romeo i Julia oraz II Symfonię ‚Małorosyjską’. Czajkowski stara się jednak uniezależnić od grupy. Żyje w ciągłej niepewności, denerwuje się każdą krytyką, nie czuje się pewien jako kompozytor. Kolejne opery — Oprichnik i Kuznets Vakula — nie przypadają do gustu krytykom. Anatol Rubinstein, kierujący Rosyjskim Towarzystwem Muzycznym, odrzuca w tym czasie I Koncert fortepianowy Czajkowskiego. Pod wrażeniem kompozycji jest jednak Hans von Bülow, który występuje jako solista podczas prawykonania w Bostonie. Z dobrym przyjęciem spotyka się też wykonanie I Kwartetu smyczkowego, a III Symfonia ‚Polska’, zdobywa natychmiastowy rozgłos w Rosji. Z końcem 1875 roku Czajkowski wyrusza w podróż po Europie, kończy pierwszy słynny balet Jezioro łabędzie, rozpoczyna pracę nad IV Symfonią. Jego popularność wzrasta zarówno w Rosji, jak i za granicą. Homoseksualista-Czajkowski, odczuwając coraz większą presję społeczną (homoseksualizm był w Rosji karany), podejmuje katastrofalną jak się okaże decyzję, postanawia bowiem ożenić się z Antoniną Miliukovą. Do trwałego rozstania dochodzi już po kilku tygodniach; w liście do brata Czajkowski wyznaje, że nie jest w stanie żyć wbrew swojej naturze. W obliczu nadchodzącego kryzysu, w obawie przed niemożnością skupienia się na pracy, Czajkowski opuszcza żonę i wyjeżdża do Szwajcarii. Mimo że prawnie pozostaną małżeństwem, nie zamieszkają już nigdy razem. Wkrótce przychodzi na szczęście poprawa sytuacji, Czajkowski otrzymuje wsparcie ze strony Nadieżdy von Meck, która obejmuje nad nim patronat i wspiera przez kilkanaście następnych lat. Mimo że nigdy nie spotkają się osobiście, a ich relacja pozostanie jedynie korespondencyjna, mecenaska stanie się powierniczką kompozytora. W listach, których liczba sięgnie 1000, dyskutować będą także o polityce, sztuce, religii i miłości. Czajkowski może wreszcie zrezygnować z pracy w Konserwatorium Moskiewskim i poświęcić się wyłącznie pracy twórczej. Kończy operę Eugeniusz Oniegin, IV Symfonię i Koncert Skrzypcowy D-dur. W kolejnym dziesięcioleciu powstają opery Mazepa i Czarodziejka, inspirowana poematem Byrona Symfonia ‚Manfred’, V Symfonia oraz Serenada C-dur na orkiestrę smyczkową. Wzrasta reputacja kompozytora na Zachodzie. Ciągle jednak prześladują go stany lękowe i depresyjne. Na wieść o śmierci Nikołaja Rubinsteina przerywa wakacje i przyjeżdża na pogrzeb przyjaciela. Jego pamięci dedykuje Trio fortepianowe a-moll. W roku 1884 Car Aleksander III nadaje Czajkowskiemu dziedziczny tytuł szlachecki, co stanowi oficjalne potwierdzenie wyższej pozycji społecznej. Kolejny rok przynosi sukces petersburskiej premiery Suity orkiestrowej nr 3. W liście do Nadieżdy von Meck kompozytor pisze wówczas: „Nigdy nie widziałem takiego triumfu. Widziałem, jak cała publiczność była poruszona oraz mi wdzięczna. Takie momenty stanowią najlepszą ozdobę życia artysty. To dzięki nim warto żyć i pracować”. Od momentu porzucenia pracy dydaktycznej dużo podróżuje, odbywa dyrygenckie tournées (Lipsk, Berlin, Praga, Hamburg, Paryż, Londyn), poznaje Brahmsa, Griega i Dvoráka. Na przełomie lat 80. i 90. pełni funkcję dyrektora Konserwatorium Moskiewskiego. Półtora miesiąca zajmuje mu napisanie opery Dama pikowa. Następnie zostaje zaproszony do Nowego Jorku na otwarcie Carnegie Hall. Dyryguje koncertami w Nowym Jorku, Baltimore, Waszyngtonie i Filadelfii – wszędzie witany jest entuzjastycznie. Mające miejsce w latach 90. premiery baletów Śpiąca królewna i Dziadek do orzechów wieńczą sukcesy. W 1892 roku Czajkowski zostaje wybrany członkiem Académie des Beaux-Arts we Francji, a następnie uhonorowany tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu w Cambridge. Ostatni raz pojawia się na scenie, dyrygując prawykonaniem VI Symfonii ‚Patetycznej’, umiera kilka dni później jako jedna z ofiar epidemii cholery. Po śmierci Czajkowskiego krążą plotki o domniemanym samobójstwie kompozytora, jednak do dnia dzisiejszego nie znalazły one potwierdzenia w źródłach.

Kompozytor nie zamieszkał nigdzie na stałe, właściwe całe życie spędził w podróżach, w hotelach i wynajmowanych mieszkaniach. Życie Piotra Czajkowskiego było ufundowane na sprzecznych potrzebach oraz stanach — miotał się między swoimi zahamowaniami i chęcią prowadzenia życia towarzyskiego, między skrytością i wylewnością, euforią i depresją. Był człowiekiem o wysokiej wrażliwości, poświęcającym dużo uwagi życiu intelektualnemu i artystycznemu. Ambiwalentny charakter znajdował także wyraz w stosunku kompozytora do własnych utworów — raz przekonany był o własnej genialności, a za chwilę popadał w przygnębienie przekonany o braku choćby krzty talentu. Nigdy nie uzyskał pewności co do wartości swoich dzieł. Publiczność go uwielbiała, środowisko muzyczne było podzielone. Krytykowali go zarówno zwolennicy tradycji klasycznej, jak i propagatorzy nurtów postępowych. Doceniany był przez wykonawców i dyrygentów. Wraz z powstaniem ZSRR zaczęto promować uproszczoną interpretację jego twórczości, uznając ją za wytwór zdegenerowanej i obcej klasowo jednostki. Na formułowane oceny negatywny wpływ miała również orientacja seksualna Czajkowskiego. Dopiero od zakończenie II wojny światowej można mówić o rzetelnym zainteresowaniu się dziełem kompozytora. Przełom XXI wieku przyniósł kolejne przewartościowania jego życiorysu. Badania źródeł uzasadniły hipotezę, że Czajkowskiemu udało się w końcu dopasować do wymagań społecznych. Złagodzono również przekonanie o jego skrajnej neurozie. Czajkowski pisał symfonie, opery, balety, suity, koncerty i utwory fortepianowe, kwartety skrzypcowe, uwertury, kantaty, utwory wokalne, pieśni. Chciał przemawiać do emocji i porywać publiczność we wspólnym doświadczeniu. Uważał, że muzyka powinna unikać intelektualizacji i odzwierciedlać typowo ludzkie, rozpięte na szerokiej skali, uczucia. Podkreślić należy także głęboki liryzm utworów, wynikający ze specyficznej, obdarzonej wokalnym charakterem, melodyki oraz instrumentację, traktującą poszczególne partie jako wehikuł konkretnego wyrazu muzycznego. Z uwagi na symbolizm późnych dzieł uznaje się, że Czajkowski antycypował nurt rosyjskiego modernizmu. Pierwszy symfonik rosyjski był przede wszystkim mistrzem form instrumentalnych. Nie należy jednak zapominać, że był także jedynym kompozytorem doby romantyzmu, piszącym balety. Dzieła tego gatunku, które wyszły spod jego ręki, zaowocowały zwiększeniem rangi sztuki baletowej oraz zainicjowały jej rozwój jako autonomicznej dziedziny twórczości. Wpływ baletów Czajkowskiego można odnaleźć u Siergieja Prokofiewa i Arama Chaczaturiana. Jego twórczość wpisuje się w nurt rosyjskiego romantyzmu, zainspirowana jest melodiami ludowymi, ale także — formami zaczerpniętymi z tradycji europejskiej. Poprzez wniesienie specyficznie rosyjskiej atmosfery emocjonalnej udało mu się wzbogacić nurt romantyczny w muzyce.

ZNAJDŹ W PROGRAMIE: 10.11.2017 | PIĄTEK | 19:00 | KONCERT OTWARCIA — ORKIESTRA SYMFONICZNA FILHARMONII KALISKIEJ — „300 LAT POLONEZA”

PRZECZYTAJ ARTYKUŁ O WYKONAWCACH:  
ORKIESTRA SYMFONICZNA FILHARMONII KALISKIEJ
ADAM KLOCEK — DYRYGENT



ŹRÓDŁA:
▪ Classical Archives — classicalarchives.com
▪ Muzykoteka Szkolna — muzykotekaszkolna.pl
▪ Encyklopedia muzyczna PWM: część biograficzna, t. 1–12, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1979–2012
▪ Encyklopedia muzyki, pod red. A. Chodkowskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006
▪ A. Einstein, Muzyka w epoce romantyzmu, Kraków: PWM, 1983
▪ J. Kański, Przewodnik operowy, Kraków: PWM, 2014